નમસ્કાર! શ્રાવણ મહિનો આવે એટલે આપણા મનમાં અનેક વિચારો આવે – ભગવાન શિવની ભક્તિ, ઉપવાસ, વ્રત અને હા, એકટાણાં ભોજનની વાત! ઘણા લોકોને પ્રશ્ન થાય છે કે આ એકટાણું શા માટે? શું આ ફક્ત ધાર્મિક પરંપરા છે કે એની પાછળ કોઈ ઊંડું વિજ્ઞાન પણ છુપાયેલું છે? ચાલો, આજે આપણે આ રહસ્યને ઊંડાણપૂર્વક સમજીએ.

વાત માત્ર શ્રાવણ મહિના પૂરતી સીમિત નથી. હિંદુ ધર્મ હોય કે ભારતના અન્ય ધર્મો, ચોમાસા દરમિયાન ઉપવાસ અને એકટાણાં ભોજન અપનાવવાની સલાહ સદીઓથી અપાતી આવી છે. આ પાછળનું કારણ એટલું સરળ અને વૈજ્ઞાનિક છે કે જાણ્યા પછી તમને પણ થશે કે આપણા પૂર્વજો કેટલા સમજદાર હતા!

આપણા આયુર્વેદના મહાન ગ્રંથ ચરક સંહિતામાં સ્પષ્ટપણે કહેવાયું છે: 

"एकाशनभोजनम् सुखपरिणामकराणाम् ।"

એટલે કે, જો તમારે તમારા આહારમાંથી સુખરૂપી પરિણામ – જેને આપણે સરળ ભાષામાં સારું સ્વાસ્થ્ય કહીએ – મેળવવું હોય, તો દિવસમાં એક જ વાર (એકાશન) ભોજન કરવું ઉત્તમ છે. આ કોઈ સામાન્ય સલાહ નથી, પરંતુ સદીઓના અનુભવ અને જ્ઞાનનો નિચોડ છે.

તો, ચોમાસામાં અને ખાસ કરીને શ્રાવણમાં આવું શા માટે? જરા વિચારો, ચોમાસાની ઋતુમાં આકાશ હંમેશાં વાદળોથી ઘેરાયેલું હોય છે. સૂર્યદેવના દર્શન ભાગ્યે જ થાય. હવે આ વાતને આપણા શરીર સાથે જોડીએ: જેમ સૂર્યપ્રકાશ પૃથ્વી પર ઊર્જા આપે છે, તેમ તે આપણા શરીરમાં રહેલી પાચન શક્તિ, જેને આપણે જઠરાગ્નિ કહીએ છીએ, તેને પણ બળ આપે છે. ચોમાસામાં સૂર્યનો પ્રભાવ ઓછો થતાં, આપણો જઠરાગ્નિ મંદ પડી જાય છે, એટલે કે આપણી પાચનશક્તિ નબળી પડે છે.

આવી સ્થિતિમાં, જો આપણે દરરોજની જેમ ત્રણ કે ચાર વાર ભોજન લઈએ, તો શું થાય? ખોરાક બરાબર પચતો નથી. અધૂરા પાચનને કારણે શરીરમાં અપચો, ગેસ, પેટનું ફૂલવું, એસિડિટી અને કબજિયાત જેવી સમસ્યાઓ થાય છે. આ અપચેલો ખોરાક શરીરમાં ઝેર સમાન બની જાય છે, જે અંતે રોગનું કારણ બને છે. એટલે જ તમે જોશો કે ચોમાસામાં શરદી, ઉધરસ, તાવ અને પેટના રોગોનું પ્રમાણ વધી જાય છે. આપણું શરીર આ ઋતુમાં વધુ બીમાર પડે તેવી સંભાવના રહે છે.

તો, આનાથી બચવા શું કરવું? આપણા વડીલોએ જે રસ્તો બતાવ્યો છે તે સૌથી શ્રેષ્ઠ છે: શ્રાવણમાં બપોરે એક જ ટાઈમ ભરપેટ જમીએ. સવારે અને રાત્રે ભારે ખોરાક લેવાનું ટાળીએ. જો ભૂખ લાગે, તો સવારે અને રાત્રે ફક્ત હૂંફાળું દૂધ અથવા ફળો જેવો હળવો આહાર લઈએ. આવું કરવાથી પાચનતંત્ર પર ભાર પડતો નથી, જઠરાગ્નિને આરામ મળે છે અને શરીર સ્વસ્થ રહે છે.

યાદ રાખો, શ્રાવણમાં એકટાણું એ માત્ર ધર્મ નથી, પરંતુ આપણા સ્વાસ્થ્યનું રક્ષણ કરતું એક અદભુત વિજ્ઞાન છે. આ નિયમને અપનાવીને આપણે આખી ચોમાસાની ઋતુ દરમિયાન સ્વસ્થ રહી શકીએ છીએ અને જીવનનો ભરપૂર આનંદ માણી શકીએ છીએ. તો ચાલો, આ શ્રાવણમાં આપણે સૌ આ પ્રાચીન જ્ઞાનને અપનાવીએ.

જય આયુર્વેદ 🙏

વૈધ નિરવ બારૈયા ( MD,BAMS )

9377878740